Eric Steckel. 15 χρονών!!!
Αυτό που εξόργιζε τους Αιγυπτίους σχετικά με τον φαραώ Ακενατών δεν ήταν ο μονοθεϊσμός του αλλά η μισαλλοδοξία του. Παρά την πολυθεϊστική φύση της αιγυπτιακής θρησκείας, αυτή ξεκινούσε από μια βασικά μονοθεϊστική πίστη σε έναν θεό-Δημιουργό όλωνς όσων υπήρχαν, συμπεριλαμβανομένων και των άλλων θεοτήτων. Αν και διάφορες θρησκείες είχαν θεότητες – Δημιουργούς, στην πραγματικότητα όλες ήσαν προσκολλημένες στο βασικό μοντέλο της Δημιουργίας.
Όλα ξεκίνησαν από μια μεγάλη πλημμύρα, γνωστή ως Νουν ή Νου που κατάπιε το σύμπαν. Οπως αναφέρεται στη Βίβλο, το πνεύμα του Δημιουργού ανακίνησε τα ύδατα, ξεκινώντας τη γενετική διαδικασία. Από τη Νουν γεννήθηκε ο αρχέγονος λόφος και ο αυτοδημιουργημένος Δημιουργός. Στην Ηλιούπολη ο Δημιουργός-θεός ήταν γνωστός με το όνομα Ατούμ, στη Μέμφιδα ήταν ο Φθα, στις Θήβες ήταν ο Αμμων και στην Ερμούπολη ήταν ο Ρα.
Αλλες θεότητες, όπως οι άγγελοι στη Βίβλο, ήσαν δημιουργήματα της μιας πανίσχυρης θεότητας και το κάθε ένα από τα κέντρα λατρείας ισχυριζόταν ότι οι θεότητες-Δημιουργοί στις άλλες λατρείες ήταν απλά κατώτερες θεότητες δημιουργημένες από τον δικό του αρχηγό-θεό. Στις Θήβες, λόγου χάριν, οι ειερείς δίδασκαν ότι οι φθα, Ατούμ και Ρα ήσαν απλά οι διαφορετικές απόψεις του θεού Αμμωνα, του θηβαϊκού θεού-Δημιουργού. Παρ' όλες αυτές τις διαφωνίες, όλες αυτές οι θρησκείες άνθισαν η μία δίπλα στην άλλη, κι η καθεμιά ήταν ελεύθερη να διδάξει αυτό που ήθελε.
Η Αιγυπτιακή λογοτεχνία εει πολλές αναφορές σε μια και μόνη θεότητα, υπεύθυνη για όλη τη Δημιουργία, και αρκετά συχνά τα κείμενα έμοιαζαν σαν να είχαν παρθεί από εβραϊκά προσευχητάρια. Ο σερ Γουόλις Μπατζ, ένας έγκυρος αιγυπτιολόγος στις αρχές του αιώνα μας, συνέλεξε αρκετές τέτοιες εκφράσεις. Ιδού μερικά παραδείγματα:
Ο Θεός είναι ένας και μόνος, και δεν υπάρχει άλλος μαζί Του. Ο Θεός είναι ο Ενας, ο Ενας που έπλασε όλα τα πράγματα.
Ο Θεός είναι η αρχή και υπήρξε από καταβολής κόσμου. Υπήρξε παλαιόθεν, και υφίστατο όταν τίποτε άλλο δεν είχε υπόσταση. Υπήρχε όταν τίποτε άλλο δεν υπήρχε, και ό,τι υπάρχει Αυτός το έχει δημιουργήσει, Αυτός το έχει κάνει να υπάρχει. Είναι ο πατέρας της κάθε αρχής.
Ο Θεός είναι το αιώνιο Εν, είναι αιώνιος και άπειρο. Διαρκεί εις τους αιώνες των αιώνων. Διήρκεσε αμέτρητους αιώνες και θα διαρκέσει μια αιωνιότητα.
Ο Θεός είναι ζωή, και μέσω αυτού μόνο ο άνθρωπος ζει. Αυτός δίνει ζωή στον άνθρωπο, και εμφυσά την πνοή της ζωής στα ρουθούνια του.
Ο Θεός ο ίδιος είναι η ύπαρξη. Ζεί μέσα σε όλα τα πράγματα και ζει πάνω σε όλα τα πράγματα. Διατηρήθηκε χωρίς αύξηση ή μείωση. Αυτός αυτοπολλαπλασιάσθηκε εκατομμύρια φορές, και έχει πολλές μορφές και πλήθος μέλη.
Ο Θεός έφτιαξε το Σύμπαν, και δημιούργησε όλα όσα βρίσκονται μέσα σε αυτό. Είναι ο Δημιουργός των πάντων που βρίσκονται στον κόσμο αυτό, που υπήρχαν, που υπάρχουν και που θα υπάρξουν. Είναι ο Δημιουργός του κόσμου, Αυτός είναι που τον έφτιαξε με τα χέρια Του προτού υπάρξει άλλη αρχή. Και τον καθιέρωσε με όλα όσα δημιουργήθηκαν από Αυτόν. Αυτός είναι ο Δημιουργός των ουρανών και της γης. Ο Δημιουργός των ουρανών, της γης και των θαλασσών. Ο Δημιουργός των ουρανών, της γης, των ωκεανών, των υδάτων και των βουνών. Ο Θεός άπλωσε τους ουρανούς και έφτιαξε τη γη. Ο,τι συνέλαβε η καρδιά Του προχωρούσε χωρίς εμπόδιο, και όταν Αυτός μιλούσε, τα λόγια Του σκέπαζαν τα πάντα και θα υπάρχουν αιωνίως.
Και από την αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών, έχουμε το εξής κείμενο:
Εγω είμαι ο θεός Τεμού [Ατούμ] στην άνοδό του. Εγώ είμαι ο Ενας και Μοναδικός. Γεννήθηκα στη Νου. Εγώ είμαι ο Ρα [Ρε] που ανήλθε στην αρχή.
Το κείμενο συνεχίζει παρουσιάζοντας άλλες θεότητες ως τις διαφορετικές απόψεις του Ατούμ. Σε έναν ύμνο στον θεό Ρα που βρέθηκε χαραγμένος στους τοίχους του τάφου του φαραώ Σέθου Α' βρίσκουμε μια σειρά δηλώσεων στις οποίες διάφοροι θεοί ταυτίζονται με το σώμα του Ρα. Και ένας πάπυρος που χρονολογείται από το έτος 1000 π.Χ. Περίπου, περιγράφει τον Αμμωνα ως εξής:
Το ον στο οποίο ενυπάρχουν όλοι οι θεοί, ο ενας ο Μοναδικός, ο Δημιουργός των αντικειμένων που άρχισαν να υπάρχουν όταν η γη πήρε την αρχική μορφή της.
Αντιπαραθέσατε αυτά τα διάφορα αποσπάσματα με μια από τις πιο φημισμένες από όλες τις εβραϊκές προσευχές: “Ακουσε ω Ισραήλ, τον Κύριο τον Θεό σου, ο Κύριος είναι ένας”.
Σε αναδρομική έρευνα, μπορεί κάποιος προφανώς να πει ότι ο μονοθεϊσμός του σύγχονου ιουδαϊσμού και του Ισλάμ έχει μια στενότερη ομοιότητα με τον αιγυπτιακό πολυθεϊσμό παρά με τον μονοθεϊσμό του Ακενατών. Και οι τρεις θρησκείες, παραδείγματος χάριν, αναγνωρίζουν τον Σατανά σαν μια ισχυρή υπερφυσική δύναμη που έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με τη θεότητα του Δημιουργού. Δεν χωράει καμία αμφιβολία επίσης ότι ο Σατανάς έχει κι αυτός θεϊκή φύση. Αν και είναι λιγότερο ισχυρός από τον δημιουργό, κατέχει την ίδια θέση με τις μικρότερες θεότητες στην αιγυπτιακή και σε άλλες πολυθεϊστικές θρησκείες.
Αυτές οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες επίσης αναγνωρίζουν την ύπαρξη των αγγέλων, θεοτήτων που έχουν την ίδια περίπου σχέση με τον Δημιουργό, όπως και οι αιγυπτιακές κατώτερες θεότητες με τις αιγυπτιακές θεότητες-Δημιουργούς. Ας μην ξεχνάμε τη στρατιά των δαιμόνων, στοιχειών, δαιμονίων, καλικατζάρων και νεραϊδών που ξεφυτρώνουν τόσο πολύ συχνά στη θρησκευτική λογοτεχνία. Πάντως, όπως εξηγεί ο Ρέντφορντ:
ο Ακενατών δεν θα ανεχόταν θείες εκδηλώσεις. Ο δίσκος του ήλιου ήταν μοναδικός και υπεράνω όλου του σύμπαντος, ο μόνος θεός που υπήρχε. Δεν άλλαζε το σχήμα του ή την εμφάνισή του σε άλλες μορφές: ήταν πάντα ο ζωντανός δίσκος του Ηλίου – δεν υπήρχε άλλος από αυτόν.
Αυτό που λανθασμένα περιγράφουμε ως μονοθεϊστικό σχετικά με εκείνες τις άλλες θρησκείες είναι οι ατομικές τους διακηρύξεις ότι υπάρχει μόνο ένας παντοδύναμος θεός και είναι αυτός και μόνο που πρέπει να υπακούουμε και να λατρεύουμε. Στον Ιουδαϊσμό, στον Χριστιανισμό και στο Ισλάμ, οι άλλες θεότητες πρέπει να αγνοούνται, να προκαλούν το δέος αλλά όχι να λατρεύονται. Ο Ακενατών, από την άλλη μεριά, δεν αναγνώριζε καθόλου άλλες θεότητες ούτε καν δευτερεύουσες.
Η εξέλιξη του Ατών
Η πίστη σε έναν μόνο θεό – δημιουργό, σε συνδυασμό με τον κεντρικό ρόλο του ηλίου στην αιγυπτιακή θεολογία, οδήγησε σε πλειονότητα θεοτήτων που ταυτίστηκαν με διάφορες ηλιακές μορφές. ΣτηνΗλιούπολη ο ήλιος εκπροσωπείτο αρχικά από τον Ατούμ, και στην ερμούπολη από τον Ρα. Ο Κεπερά ήταν ο πρωινός ήλιος, ο Ρα ο μεσημβρινός ήλιος και ο Ατούμ, ο βραδυνός ήλιος. Ο Ωρος ήταν επίσης ένας θεός του ήλιου, όπως ήταν και ο Οσιρις σε ορισμένες από τις μορφές του. Στοιχεία της ηλιακής επίδρασης πάνω στις θρησκευτικές πεποιθήσεις εμφανίζονται σε διάφορα κείμενα που βρέθηκαν στους τάφους των φαραώ της 18ης δυναστείας, κείμενα όπως “Η Λιτανεία του Ηλιου” από τη βασιλεία του τούθμωσι Γ' και Το Βιβλίο των Πυλών που βρέθηκε στον τάφο του Χορεμχέμπ, το οποίο περιγράφει τον Ρα ως τον “Αρχοντα των Ατών”.
Καθώς αυξανόταν ο αριθμός των ηλιακών θεών, ταυτότητες άρχισαν να συγχωνεύονται. Ο Ατούμ της Ηλιούπολης έγινε Ατούμ – Ρα, και την εποχή του Ακενατών η κύρια θεότητα της Ηλιούπολης ήταν ο Ρα – Χεράκτις, ένα πλέγμα του Ρα και του Ωρου. Ακόμα και ο Αμμων, ο κύριος θεός των Θηβών, που αρχικά δεν ήταν ηλιακός θεός, έπρεπε να ταυτιστεί με τον ηλιακό Ρα, γινόμενος έτσι Αμμων – Ρα. Λόγω της πλειονότητας των ηλιακών θεών, χρειάστηκε να εκφαζεται η λέξη ήλιος σε ουδέτερο γένος, απαλλαγμένη από ανθρωπομορφική ή θρησκευτική έννοια, και η λέξη Ατών, αναφερόμενη στον ηλιακό δίσκο, ήρθε να καλύψει την ανάγκη αυτή.
Στη διάρκεια της ηγεμονίας της 18ης δυναστείας, ο Ατών σιγά -σιγά έφθασε στο σημείο να έχει μεγαλύτερη σημασία ως θρησκευτικό σύμβολο, αλλά οι ρίζες του φθάνουν μέχρι πολύ πιο πριν, τουλάχιαστον μέχρι την 12η δυναστεία, όταν ο βασιλιάς Αμενεχμέτ, όπως αναφέρεται στην Ιστορία του Σινούε, πέθανε και πέταξε στον ουρανό για να ενωθεί με τον Ατών κι έτσι η θεία σάρκα αναμίχθηκε με αυτόν που τον είχε γεννήσει. Η ίδια ποιητική έκφραση αναγγέλει τον θάνατο του Αμενχοτέπ Α', του δεύτερου φαραώ της 18ης δυναστείας. Ο Τούθμωσις Α', ο επόμενος στη σειρά, διάλεξε ωςέναν από τους τίτλους του την επωνυμία “Ωρος – Ρα, δυνατός ταύρος με μυτερά κέρατα, που προέρχεται από τον Ατών”.
Παρά τον αρχικό ουδέτερο τόνο του Ατών, μία επιγραφή σκαραβαίου της πεοχής του Τούθμωσι Δ' τον περιγράφει ως “θεό των μαχών” που καθιστά τον φαραώ ισχυρό στις περιοχές κατοχής του και φέρνει όλους τους υπηκόους κάτω από την κυριαρχία του δίσκου του ήλιου, μια περιγραφή που δεν έρχεται σε αντίφαση με τον Γιαχβέ στη διάρκεια της χαναανικής κατοχής.
Επίσης, κάτω από τον ίδιο φαραώ, εμφανίζονται στοιχεία για την αύξουσα επιρροή της ηλιακής λατρείας της Ηλιουπόλεως. Σε μια στήλη που αποδίδεται στον Τούθμωσι Δ, ο βασιλιάς αφηγείται πως σαν παιδί είδε ένα όνειρο στο οποίο του δόθηκε η υπόσχεση ότι θα γίνει βασιλιάς από τον ηλιακό θεό Χαρμακέ (τον οποίο γνωρίζουμε ως τη μεγάλη Σφίγγα) αν, ως αντάλλαγμα, θα ελευθέρωνε τον Χαρμακέ από την άμμο. Η υπόλοιπη αφήγηση λείπει, αλλά ο Γκάρντινερ πιστεύει ότι το τμήμα που λείπει προφανώς αναφερόταν στις προσπάθειες του βασιλιά να ξεσκεπάσει τη Σφίγγα από την άμμο που ήταν θαμμένη.
Με τη Βασιλεία του Αμενχοτέπ Γ', ο πατέρας του Ακενατών, ο Ατών απέκτησε μεγάλη σπουδαιότητα. Παραδείγματος χάριν, ονόμασε την κρατική λέμβο “Η Ακτινοβολία του Ατών” και, τουλάχιστον ένα από τα παιδιά του (εκτός του Ακενατών) είχε το όνομα Ατών σαν συνθετικό στοιχείο του.
GARY GREENBERG
ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΜΩΥΣΗ
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΗΛΑΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου