Ο ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΑΔΗΣ - Peter Kingsley

[Ακου καταρχήν τις τέσσερις ρίζες των πάντων:
Ο κεραυνοβόλος Ζευς, η ζωηφόρα Ηρα, ο Αϊδωνεύς

Και η Νήστις, δακρυρροούσα υδροχόη των πηγών των θνητών]

Εμπεδοκλής απόπασμα 6

Υπάρχουν πολλές φωτιές που καίνε στα έγκατα της γης.

Εν όψει του αναπόφευκτου συμπεράσματος στο οποίο καταλήξαμε, ότι ο Εμπεδοκλής συνέδεε τον κάτω κόσμο με το στοιχείο της φωτιάς, τα λόγια του δύσκολα θα μπορούσαν να είναι πιο εύγλωττα. Δεν είναι ανάγκη να δείξουμε πως η αναφορά στη φωτιά “κάτω από την επιφάνεια της γης” (ένερθ' ούδεος) είναι η ίδια ένας τρόπος αναφοράς στην περιοχή του Αδη.

Περιστασιακές αναφορές μεταγενέστερων συγγραφέων στην κοσμολογία του Εμπεδοκλή μας βοηθούν να εντάξουμε αυτό το απόσπασμα σ' ένα ευρύτερο πλάισιο. Προσθέτουν την πληροφορία ότι θεωρούσε τις υποχθόνιες φωτιές για τις οποίες μιλούσε όχι μόνο αιτία των θερμών πηγών αλλά επίσης υπεύθυνες για τη δημιουργία των λίθων, των βράχων, των απόκρημνων κορυφών και των γκρεμών. Εν πρώτοις η έμφαση αυτή στη σημασία της υποχθόνιας φωτιάς πρέπει, βέβαια, να κατανοηθεί στα πλαίσια των αξιοσημείωτων ηφαιστειακών φαινομένων στο νησί της καταγωγής του Εμπεδοκλή, τη Σικελία, και στις γειτονικές περιοχές. Έχουμε δει ήδη πόσο ενδιαφερόταν ο Εμπεδοκλής για τέτοια φαινόμενα, και πόσο φυσικά τα ενσωμάτωνε στην κοσμολογία του. Δε χρειάστηκε να επιστρατεύσει τίποτε παραπάνω από κοινή, πρακτική λογική ο Burnet για να υποδείξει αυτά τα τοπικά φαινόμενα και να τονίσει ότι κρατούν το κλειδί για την κατανόησή του γιατί ο Εμπεδοκλής ταύτιζε τον Αδη με τη φωτιά: “τίποτα δε θα ήταν πιο φυσικό για ένα Σικελό ποιητή, με τα ηφαίστεια και τις θερμές πηγές της γενέτειράς του στο νου, από μια τέτοια ταύτιση”. Η παρατήρησή του στάθηκε μάταιη. Ο Bignone το υ αντέτεινε ότι, σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, “μόνο ένα μικρό μέρος φωτιάς βρίσκεται κάτω από τη γη” και, από τότε, η υπόθεση του Burnet έχει απορριφθεί ως “επαρκώς ανασκευασμένη από τον Bignone”. Ωστόσο, ο Bignone δεν ανασκεύασε τίποτα. Ο Εμπεδοκλής τόνιζε πόσο πολλές (πολλ'α) φωτιές υπάρχουν στα έγκατα της γης, ο Bignone επέμενε πόσο λίγες (“piccola”). Το ζήτημα είναι απλώς ποιόν προτιμάμε ν' ακολουθήσουμε.

Σε παρόμοιο πνεύμα με τον Bignone ο Bollack προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει το εύρος και τη σημασία της υποχθόνιας φωτιάς του Εμπεδοκλή υποστηρίζοντας ότι αυτός δεν αναφερόταν σε ηφαιστειακά φαινόμενα αλλά μόνο στην προέλευση των θερμών πηγών. Δε χρειάζεται καν να πούμε ότι αυτή η διάκριση είναι χωρίς νόημα κι εξ ολοκλήρου τεχνητή. Οι διάφορες θερμές πηγές στη Σικελία είναι οι ίδιες ένα μόνο από τ' αποτελέσματα της ηφαιστειακής δραστηριότητας της περιοχής, και είναι αδύνατο να καταλάβει κάποιος την αναφορά του Εμπεδοκλή στη φωτιά στα έγκατα της γης αν δεν προσπαθήσει πρώτα να εκτιμήσει τις γεωγραφικές και γεωλογικές συνθήκες του νησιού. Ακόμη και ο ισχυρισμός ότι ο Εμπεδοκλής ποτέ δε μίλησε ειδικά για ηφαιστειακά φαινόμενα είναι αναληθής. Έχουμε τη μαρτυρία του Πλούταρχου ότι περιέγραφε πως δημιουργήθηκαν βράχοι και απόκρημνες κορφές ωθήθηκαν προς τα πάνω από τη φωτιά που “κόχλαζε” μέσα στη γη: ολοφάνερα η περιγραφή βασίζεται στο μοντέλο των ηφαιστειακών εκρήξεων. Αποκαλυπττικό επίσης είναι ότι ο Πρόκλος παραθέτει το στίχο “υπάρχουν πολλές φωτιές που καίνε στα έγκατα της γης” ως υπαινιγμό του Εμπεδοκλή για τα “ρεύματα φωτιάς κάτω από τη γη” (υπό γης ρύακες πυρός). Αυτά τα “ρεύματα” μόνο ηφαιστειακά μπορεί να είναι. Με βεβαιότητα σχεδόν αναφέρονται στη λιωμένη λάβα που συνδεόταν προπάντων με την Αίτνα. Η ερμηνεία του χωρίου από τον Πρόκλο μπορεί να ήταν απλώς εικασία. Αν αυτό συμβαίνει, ήταν εμπνευσμένη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με τις “πολλές φωτιές” του ο εμπεδοκλής είχε κατά νου ένα φαινόμενο πολύ εκτνέστερο απ ό,τι θα ήταν λίγοι, απομονωμένοι θύλακες φωτιάς.

Για να πάρουμε κάποια ιδέα του πως αντιμετώπιζαν αυτό το εκτεταμένο φιανόμενο στην αρχαιότητα, μπορούμε να ξεκινήσουμε με μια ματιά στην περιγραφή της Σικελίας από τον Στράβωνα:

ολόκληρο το νησί είναι κούφιο κάτω από τη γη, γεμάτο με ποταμούς φωτιάς.

Θα έρθουμε στους ποταμούς αργότερα. Οσον αφορά τη φωτιά, η δήλωση του Στράβωνα είναι ουσιαστικά ένα σχόλιο στο απόσπασμα του Εμπεδοκλή που παραθέσαμε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου. Ωστόσο, είναι πάνω απ' όλα σχόλιο ενός γεωγράφου, και ακόμη πιο σημαντική από την απλή γεωγραφία είναι η διάσταση του μύθου. Για ένα σύστοιχο της περιγραφής του Εμπδοκλή για τις φωτιές που καίνε “κάτω από την επιφάνεια της γης” (ένερθ' ούδεος) μα στη μυθολογία, φτάνει μόνο να κοιτάξουμε στον Καλλίμαχο, εκεί που είκονίζει τον πύρινο “γίγαντα κάτω από την επιφάνεια της γης” (κατουδαίοιο γίγαντος) ο οποίος μεταφέρει το βάρος της Αίτνας από τον έναν ώμο στον άλλο. Ο Πίνδαρος αναφέρεται κι αυτός σ' ένα γίγαντα καρφωμένο κάτω από την Αίτνα που προκαλεί τις εκρήξεις της καθώς είναι ξαπλωμένος πρηνηδόν μάτω απ' ολόκληρη τη Σικελία. Όον αφορά τη μυθική του τοποθεσία, ο Πίνδαρος είνα αρκετά συγκεκριμένος: ο γίγαντάς βρίσκεται στον Τάρταρο.

Ηδη αυτό μας φέρνει λίγο έως πολύ στην καρδιά του ζητήματος που αφορά την εξίσωση εκ μέρους του Εμπεδοκλή της φωτιάς με τον Αδη. Η υποχθόνια φωτιά, όπως έχουμε δει, είχε θεμελιώδη σημασία για την κοσμολογία του. Εν πρώτοις αυτό μας υποδεικνύει την ηφαιστιεακή φωτιά κάτω από τη Σικελία, και βέβαια κάτω από την Αίτνα. Όσο για τον Πίνδαρο, όταν τοποθετεί το γίγαντά του στον Τάρταρο και ταυτόχρονα κάτω από την Αίτνα εκφράζει απλώς την κοινή και θεμελιώδη ιδέα ότι το ηφάιστειο, με τους κρατήρες και τα κοιλώματά του, είναι ένα άνοιγμα προς τον κάτω κόσμο. Η ιδέα αυτή δεν είναι μόνο ένα παράδειγμα της τάσης – που αντανακλάται τόσο στη φιλόλογία όσο και στις τοπικές λατρείες και τους μύθους – να συνδέονται τα ηφαίστεια και οι ηφαιστειώδεις περιοχές με εισόδους στον Αδη. Εξηγεί οπωσδήποτε τις εκδοχές της απαγωγής της Περσεφόνης που την παρουσιάζουν να σύρεται στον κάτω κόσμο μεσ' από τα σπήλαια και τους κρατήρες της Σικελίας. Εξηγεί επίσης γιατί, όταν στον Φαίδωνα ο Πλάτων συγκρίνει τη φωτιά του κάτω κόσμου με τη δράση των ηφαιστείων και περιγράφει ρεύματα λάβας ως παρακλάδια του μυθικού ποταμού Πυριφλεγέθοντα, αναφέρεται ειδικά στη Σικελία. Με άλλα λόγια, απλώς επανεπιβεβαιώνει τη σύνδεση που έκανε ο Πίνδαρος ανάμεσα στον τάρταρο και τις περιοχές φωτιάς κάτω από την Αίτνα. Τέλος αξίζει να σημειωθεί, σαν ζωηρή υπόμνηση της δύναμης μιας παράδοσης την οποία η σύγχρονη επιστήμη έχει στην ουσία λησμονήσει, ότι την εποχή του Μίλτον η ίδια αυτή σύνδεση του κάτω κόσμου με την Αίτνα ήταν ακόμη μια στερεότυπη ποιητική αναλογία. Είτε η φωτιά συνδέεται με τον Τάρταρο, όπως στον Πίνδαρο, είτε με τον Αδη, όπως στον Εμπεδοκλή, ή και με τους δύο, όπως στον Πλάτωνα, δεν έχει καμία πραγματική διαφορά: από τον 6ο π.Χ. αιώνα τουλάχιαστον και μετά, οποιαδήποτε μυθική διάκριση ανάμεσα στον Αδη και τον Τάρταρο ήταν καθαρά προαιρετική.

Υστερα υπάρχει το ζήτημα του Ηφαίσου. Δύο φορές στα σωζόμενα αποσπάσματα ο εμπεδοκλής χρησιμοποιεί το όνομα του Ηφαίστου όταν αναφέρεται στο στοιχείο της φωτιάς. Αυτό δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός από μόνο του: η υποκατάσταση του ονόματος του συγκεκριμένου θεού στη θέση του στοιχείου με το οποίο ήταν τόσο στενά συνδεδεμένος αποτελεί μέρος της ποιητικής παράδοσης που κληρονόμησε ο Εμπεδοκλής. Σε μία από τις δύο αυτές περιπτώσεις, η αναφορά στον “Ηφαιστο” ως στοιχείο μαζί με τη γη, τη βροχή και τον αιθέρα είναι ένα πρόδηλο παράδειγμα αυτής της εξασθενημένης σημασίας. Στην άλλη περίπτωση όμως, η αναφορά του ονόματός του μαζί με τη Νήστιδα και την Αρμονία υπονοεί μια πιο ειδική αναφορά στο θεό. Η κατάσταση εδώ παρουσιάζεται ενδιαφέρουσα. Οπως έχουμε δει, για τον εμπεδοκλή ο κατηγορηματικός θεός για τη φωτιά – όπως κατονομάζεται στο απόσπασμα 6 – ήταν ο Αδης. Και όμως φαίνεται να έχει επιτρέψει επίσης μια δευτερεύουσα σύνδεση με τον Ηφαιστο. Είναι εύκολο να το απορρίψουμε αυτό σαν απλή ασυνέπεια. Ή ακριβέστερα, ήταν εύκολο όσο υποθέταμε πως η φωτιά αντιστοιχούσε στον Δία και όχι στον Αδη. Χαρακτηριστική αυτής της στάσης είναι η δήλωση ότι;

Στη νατουραλιστική θεολογία του Εμπεδοκλή τα ονόματα [των θεών που έδινε στα στοιχεία] έχουν μόνο μια δευτερεύουσα σημασία, και οι όροι που χρησιμοποιούνται παρουσιάζουν τεράστια ποικιλία. Το ίδιο στοιχείο μπορεί να κατονομάζεται με τα ονόματα διαφορετικών θεών, όπως η φωτιά που άλλοτε ονομάζεται Δίας και άλλοτε Ηφαιστος. Το μόνο που έχει σημασία είναι ότι αυτά θεωρούνται πως είναι θεοί.

Αλλά στην πραγματικότητα είναι φανερό πως υπάρχουν πολύ περισσότερα ζητήματα εδώ. Το κρίσιμο απόσπασμα 6 αναγορεύει τον Αδη, ενσάρκωση του θανάτου και της φθοράς. Θεό της φωτιάς. Η σχεδόν το ίδιο σημαντική παράθεση των στοιχείων στο απόσπασμα 109 ορίζει τη φωτιά ως “καταστρεπτική”. Από τα δύο αποφασιστικά χωρία είναι εύλογο να συμπεράνουμε ότι ο εμπεδοκλής θεωρούσε τη δύναμη της φωτιάς θεμελιωδώς καταστρεπτική. Ωστόσο αυτό είναι μόνο το μισό του ζητήματος, επειδή έδινε επίσης στη φωτιά κεντρικό ρόλο ως βασικού συνεργάτη της Αφροδίτης για τη δημιουργία του κόσμου μας. Έχει εμφανώς σημασία το ότι ονομάζει τη φωτιά ως προς το δημιουργικό της ρόλο όχι Αδη, πράγμα που θα ήταν παράλογο, αλλά Ηφαιστο, τον τεχνίτη. Αν αντλήσουμε το προφανές συμπέρασμα ότι συνέδεσε τη φωτιά ως προς το θεμελιωδώς καταστρεπτικό της ρόλο με τον Αδη και ως προς το δημιουργικό της ρόλο με τον Ηφαιστο, δεν του αποδίδουμε καμιά υπερβολική φιλοσοφική λεπτότητα που σ' εμάς, από θέση ανωτερώτητας, θα άρεσε να πιστεύουμε πως ήταν πέρ' από τις δυνατότητές του. Απεναντίας, δηλώνει μόνο μια στοιχειώδη επίγνωση των δύο αυτών εμφανώς αντιφατικών ρόλων της φωτιάς οι οποίοι – δε χρειάζεται να το πούμε- είναι τόσο χαρακτηριστικοί της δράσης της και οι οποίοι επρόκειτο να ελκύσουν τόση πολλή προσοχή στην όψιμη ελληνική φιλοσοφία.

Αδης και Ηφαιστος: επιφανειακά είναι δύο τόσο διαφορετικοί θεοί που τίποτα δεν υπάρχει να τους συνδέει μεταξύ τους. Αλλά το φαινομενικό χάσμα που τους ξεχωρίζει αμέσως εξαφανίζεται μόλις κοιτάξουμε από λίγο πιο κοντά τι σήμαινε ο δεύτερος απ' αυτούς τους θεούς, όχι για μας αλλά για τον Εμπεδοκλή. Η μυθολογία και η λατρεία του Ηφαίστου εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο από τη βορειανατολική Μεσόγειο, όπου φαίνεται πως κρατούσε δεσμούς με την υποχθόνια -και ειδικά με την ηφαιστειακή- φωτιά. Η μεταφορά του δυτικά στη Σικελία προφανώς δεν έγινε μέσω της ελληνικής ενδοχώρας, αλλ' απευθείας. Εκεί, στη Σικελία, αναδέχθηκε τη λατρεία και τις ιδιότητες ενός αυτόχθονος, μη ελληνικού θεού, του Αδρανου: ο Αδρανος είχε το ναό του στις πλαγιές του όρους Αίτνα, με ένα ιερό άλσος και μια φωτιά “που δεν έσβηνε ποτέ και ποτέ δε λιγόστευε”. Εδώ ακριβώς στη Δύση -στη Σικελία και τα τριγύρω νησιά- οι δεσμοί του Ηφαιστου με τη φωτιά πήραν καθαρότερα τη μορφή μιας άμεσης σύνδεσης με τη φωτιά των ηφαιστείων. Στη Λιπάρα ήταν ο κύριος θεός του νησιού, και προσωποποίηση του ηφαιστείου. Η Θέρμησσα, ανάμεσα στη Λιπάρα και τη Σικελία, ήταν γνωστή ως Ιέρα επειδή -τουλάχιστον στους ιστορικούς χρόνους- θεωρείτο “αφιερωμένη” στον Ηφαιστο. Στην ιδια τη Σικελία, και πολύ κοντά στην πόλη του Εμπεδοκλή, τον Ακράγαντα, υπήρχε ο “λόφος του Ηφαίστου”: ένα κέντρο τοπικής λατρείας όπου ο θεός πίστευαν πως έκανε αισθητή την παρουσία του κάτω από το λόφο με τον ασυνήθιστο τρόπο να προκαλεί αυθόρμητες πυρκαγιές. Πάνω απ' όλα όμως ο Ηφαιστος συνδεόταν με τοόρος Αίτνα, όχι μόνο στη σικελική λατρεία και τους μύθους αλλά σε όλη την κλασική παράδοση ως τα τέλη της αρχαιότητας. Εκεί, κάτω από τη γη, ήταν η κατοικία του – και ειδικά το εργαστήριό του. Η συνήθης απροθυμία να δώσουν σ' αυτό το γεγονός την αρμόζουσα σημασία οφείλεται στην αδυναμία να εκτιμήσουν ότι, παρά την τυπική συμπερίληψη του Ηφαίστου στο ολυμπιακό πάνθεο, ουσιαστικά δεν έχασε ποτέ το ρόλο του ως θεός του εσωτερικού βάθους της γης. Με λίγα λόγια, οποιδήποτε υποτιθέμενη ασυνέπεια του εμπεδοκλή, όταν ονομάζει τη φωτιά πότε Αδη και πότε Ηφαιστο, είναι μάλλον φαινομενική παρά πραγματική. Απεναντίας, το όνομα του Ηφαιστου είναι από μόνο του ένας επιπλέον δείκτης προς την κατεύθυνση του κάτω κόσμου.

Αδης και Ηφαιστος, καταστροφικός και δημιουργικός. Για να δούμε και τις δύο όψεις της φωτιάς του Εμπεδοκλή στη σωστή τους προοπτική πρέπει να τις εντάξουμε στο υπόβαθρο της ιδέας, που ήταν τόσο κοινή στην αρχαιότητα, ότι ο κάτω κόσμος είναι ένας τόπος παραδόξων και αντιστροφής. Πιο συγκεκριμένα είναι ο τόπος όπου συνειδητοποιείται στη μέγιστη έντασή του το παράδοξο της καταστρεπτικής δύναμης της φωτιάς που μεταστρέφεται σε δημιουργική. 2.000 χρόνια κλασικής παράδοσης σε σχέση με τα ηφαίστεια -και κυρώς με την Αίτνα- και τον κάτω κόσμο συνοψίζονται από τον Λούσιφερ του Μίλτον: “Εδω στην καρδιά της Κόλασης να δουλέψουμε τη Φωτιά”. Και αυτό δε σημαίνει ότι παραθέτουμε τον Μίλτον ως άμεση μαρτυρία για ιδέες τις οποίες υποστήριζε ο Εμπεδοκλής αλλά, για μια ακόμη φορά, τονίζουμε την ανθεκτικότητα και τη διάρκεια μιας παράδοσης την οποία οι κλασικοί φιλόλογοι που πραγματεύονται τον εμπεδοκλή ως “φιλόσοφο” αγνοούν προς δική τους ζημία. Ο ίδιος ο Μίλτον εξίσωνε τον Λούσιφερ με τον Ηφαιστο, και δε λείπουν οι περιγραφές στην αρχαία φιλολογία των ασυνήθιστων φαινομένων που προκαλούσε ο Ηφαιστος καθώς εργαζόταν με την ηφαιστειακή φωτιά στα σπλάχνα της γης.

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι αυτή η ειδική αλληλουχία των ιδεών ήταν γνωστή στον Εμπεδοκλή: για να πάρουμε μια ιδέα του πόσο σημαντική ήταν για τη διαμόρφωση της κοσμολογίας του, δεν έχουμε παρά να κοιτάξουμε το πως περιέγραφε τη δημιουργία των προγόνων των ανθρώπων. Από τη μια μεριά, ο τρόπος που περιγράφει το σχηματισμό τους μέσα στη γη ανακαλεί σκόπιμα την περίφημη περιγραφή του Ησιόδου όπου ο Ηφαιστος δημιουργεί την Πανδώρα. Από την άλλη μεριά, η εικόνα του αυτών των πρώτων δειγμάτων της ανθρωπότητας τα οποία ξερνιούνται από φλόγες που εκτινάσσονται ως τον ουρανό είναι ένα εμφανές παράδειγμα ηφαιστειακής εικονοποιίας. Στη Σικελία, ο Αδης και ο Ηφαιστος είναι οι δύο όψεις ενός και του αυτού νομίσματος: δύο πλευρές της ηφαιστειακής φωτιάς στα έγκατα της γης.

PETER KINGSLEY

ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΕΙΑ

ο Εμπεδοκλής και η Πυθαγόρεια Παράδοση

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΕΛΜΑΖΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΠΑΡΕΙΣΑΚΤΟΥ: ΚΑΙ ΚΑΠΟΥ ΚΕΙ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ Ο LOVECRAFT ΚΑΙ Ο ΜΕΓΑΣ ΚΘΟΥΛΟΥ.